“Vəkilə sualınız var?” – məhkəmədən bunu eşidən Məmməd ayaq üstdə durub məhkəməyə və digərlərinə təəccüblə baxır. “Belə şəydə olur? Vəkilə də hakimdən başqa kimsə sual verir?”- deyərək təəcüblə baxır və anlaya bilmir ki, onun vəkil oldu
ğu işdə nə üçün ona suallar verməlidirlər. Vəkil digər şəxsi müdafiə edəndır və ona sualların verilməsi Məmmədə vəkil kimi işini normal həyata keçirməyə mane olur. Mahiyyət etibarı ilə vəkilə sual verən zaman vəkilin özünü (yəni sadəcə müştərilərin maraqlarını deyil) elə bir vəziyyətə qoyur ki, vəkil şəxsən özünü müdafiə etməli olur. Elə bunu düşünmüşkən digər tərəfin vəkili sual verir:
- Sizdə dediyinizi təsdiq edən sənəd var?
Məhkəmədə vəkillər bir-birilərinə bundan da qəribə suallar verirlər. Bu cür sualları məhkəmədən (hakimdən) gözləmək olar, ancaq bir vəkilin və ya nümayəndənin digərinə bu cür sual verməsi normal mülki prosesin həyata keçirilməsi baxımından qəbul oluna biləcək praktika deyil. Məmməd fikirləşir ki, desin “Tutalım var, və ya tutalım yoxdur?” və ya “Tutalım var, ancaq təqdim etmirəm” və sair və il axır. Əgər sənə həmin sənədin olmaması xeyir edirsə, o zaman məhkəməyə müraciət et və de ki, “həmin sənəd yoxdur və ona görə də iş bizim xeyrimizə həll edilməlidir”. Əgər sənə sənəd lazımdırsa o zaman məhkəməyə müraciət et və sənədin digər tərəfdən istəməsini məhkəmədə xahiş et. Vəkilə bu sualın verilməsinin nə əhəmiyyəti var?
Sübutlar və suallar
Məhkəmə sonda iki əsas amil əsasında qərar qəbul edir (və ya etməlidir): konkret sübutlar və qanunların həmin sübutlara tətbiq edilməsi. Sübutlar barədə çox danışmaq olar, ancaq sırf vəkillərə sualların verilməsi (və ya bunun nə qədər absurd olması) baxımından sübutlar bunlar ola bilər:
- Faktiki hallar – misal üçün, Həsən Məmmədin mülkünə icazəsi olmadan ayaq basıb, yoxsa yox. Bunlar faktlardı. Bu cür faktlar birbaşa həmin hadisənin iştirakçısı və ya hadisəyə şahid olan şəxs tərəfindən təsdiq oluna və ya inkar edilə bilər.
- Sənədlər – sənədlər ya vardır, ya yoxdur. Sənəd məhkəməyə təqdim olunursa və ya digər formada tərəflərə açıqdırsa, sənədi hamıya oxuya, görə, onu şərh edə və ondan nəticə çıxara bilər və çıxardıqları nəticələri də qərar verən hakimə təqdim edə bilərlər.
Bir çox hallarda vəkillərə məhz yuxarıda göstərilən məsələlər barədə suallar verirlər. Bu sualların heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Vəkil çox vaxt hər hansı bir faktın şahidi olmur və ona bu barədə sualların verilməsi düzgün deyil. Üstəlik vəkil bu məsələlər barədə hər hansı cavab versə belə vəkil bilavasitə hadisədə iştirak etmədiyi üçün onun verdiyi hər hansı cavab ciddi sübut kimi qəbul oluna bilməz.
Ümumən vəkilə hər hansı faktiki hallar barədə sualların verilməsi düzgün praktika deyildir. Hər hansı şəxsin dediyi söz yalnız o zaman sübut kimi qəbul oluna bilər ki, o onu şahid qismində demiş olsun. Əgər hər hansı məsələ sənədlərlə təsdiq olunmalı və ya inkar olunmalıdırsa, o zaman tərəflər və hakim diqqətlərini həmin sənədlərə yönəltməlidirlər – bir-birinə sual verilməsinə deyil. Əgər bir şəxs sənəd barəsində nəsə deyirsə və o sənədlə öz əksini tapmırsa, o zaman bu sübut sayılmır və onun dedikləri əhəmiyyətsizdir.
Düzmü deyirəm, səncanı?! Bəlksə səhv deyirəm? Səhv deyirəm, denən səhv deyirsən…
Hüquqi arqument
Hüquqi arqument daha ayndıdır. Hüquqi arqument daha çox mövqedir – fikirdir. Misal üçün, Mülki Məcəllənin delikt maddələri müqavilə olan hallara tətbiq edilməli deyil, və ya edilməlidir. Bu cür hallarda hakimin vəkilə hər hansısa bir aydınlaşdırıcı suallar verməsi normalıdır. Bir vəkil digər vəkilin mövqeyi ilə razı deyilsə bunu sadəcə məhkəməyə demək kifayətdir. Misal üçün, deyir ki, mən delikt maddələrinin müqavilə olan hallara tətbiq edilməsi ilə razı deyiləm və filan səbəblərə görə. Hüquqi məsələ barədə bir vəkilin digərinə sual verməsi olduqca qeyri-normal bir praktikadır.
Məhkəmənin rolu və görünüş yaratmaq
Təəssüf ki, problemin bir qismi bəzən hakimləri prosesi idarə edə bilməməsindən irəli gəlir. Mən “idarə edə bilməməsi” dedikdə vəkilə danışmaq və ya fikrini tam olaraq bildirə bilmək imkanı verməməyi nəzərdə tutmuram. Təəssüf ki, buda digər bir problemdi. Problem vaxtında iş üçün əhəmiyyətli olmayan məsələləri aradan qaldırıb, iş üçün əhəmiyyətli olan məsələləri araşdırmaq bacarığından gedir. Belə görürük ki, bunun üçün sadəcə bilik kifayət deyil (hərçənd bu çox əhəmiyyətlidir), bu da müəyyən bir bacarıq tələb edir.
Əksər hallarda bir vəkil digərinə sual verəndə sual verən sadəcə görüntü yaratmaq istəyir. Məhkəmədə və publikada müəyyən təəssürat yaratmaq istəyir. Yəni xalq dili ilə desək “publikaya işləyir”. Ona görə hakim gələk vaxtında bunu görsün və prosesi düzgün istiqamətdə yönəltsin. Gələk tərəflər də, hakimdə anlasınlar ki, sonda hər şey sübutlar əsasında və həmin sübutlara müəyyən qanun və qaydaların tətbiqi ilə həll olunur – təəssüratlar əsasında deyil!
Bəzi hallarda proses zamanı vəkildə hər hansı qeyri-müəyyənlik ola bilər. Bu zaman vəkil onun aydınlaşdırılması üçün vəkilə deyil, hakimə müraciət etməlidir. Əgər hakim zəruri bilərsə, sualı digər vəkilə yönəldə bilər. Yəni bir vəkilin yalnız hakimdən keçməlidir. Əks halda prosesin bütövlüyü pozulur.
Prosessual qanunvericilik
Mülki Prosessual Məcəlləsində sualların vəkilə sualların verilməsi nəzərdə tutulmamışdır – bu da nəzəriyyəyə tam uyğundur. Həmin Məcəlləyə əsasən vəkil “prosesin digər iştirakçısı”dır (MPM-in 61-ci maddəsi). Məcəllənin 47-ci maddəsinə əsasən tərəflər “işdə iştirak edə digər şəxslərə” və 68.2-ci maddəsinə əsasən vəkil “işdə iştirak edən başqa” şəxslərə suallar verə bilər. Bu maddələrin heç birində “prosesin digər iştirakçılar”ına sualların verilməsi hüququ nəzərdə tutulmamışdır. Hətta 47-ci maddədə ümumən “prosesin digər iştirakçıları” deyil, tərəflərin şahidlərə, ekspertlərə və mütəxəssislərə sual vermək hüququ nəzərdə tutulur. Həmçinin Məcəllənin 104.4.5-ci maddəsinə əsasən vəzifəsinin icrası ilə bağlı ona məlum olan hallarla bağlı vəkil şahid kimi dindirilə bilməz.
Çox adam deyər ki, “bəs vəkil nümayəndə olanda şahid olmur”. O zaman şahid kimdir? Şahid iş üçün əhəmiyyətli olan hallar barədə suallara cavab verməli olan şəxsdir. Əgər kimsə vəkilə sual verirsə və vəkildə suala cavab verməli olursa, o zaman faktiki olaraq vəkil şahid statusunu əldə etmiş olur.
Ümumən burada prosessual qaydanı anlamaq lazımdır. Proses belə olmalı deyil ki, kim haçan istədi sual verir, söz deyir. Bu normal deyir. Prosesin aparılması qaydası vardır. Hakim əlbəttə ki, müəyyən qədər zərurət yarandığı halda kənara çıxa bilər, ancaq müəyyən bir qayda olmalıdır. Suallar ancaq verilə bilər şahidlərə, ekspertə və mütəxəssisə. Məhkəmə aydınlaşdırıcı sualları verə bilər vəkilə (və digər şəxslərə). Əgər hər hansı bir tərəf hər hansı məlumat vermək istəyirsə, o şahid kimi dindirilməli. Bu o deməkdir ki, şəxs şahid statusu alır – eyni zamanda iddiaçı və cavabdeh qala bilər – yalan ifadə verməmək barədə öhdəlik götürür. Bu zaman onun dedikləri sübut əhəmiyyətinə malik ola bilər.
Əgər bir şəxsin dediyi söz sübut əhəmiyyətinə malik olmayacaqsa, o zaman onun məhkəmədə nəsə deməsinin nə əhəmiyyəti var? (ritorik sualdı)
******
Müqayisə üçün, Azərbaycanın Cinayət Prosessual Məcəlləsinə vəkilə sual verilməmək barədə hər hansı qadağan yoxdur. Ancaq cinayət prosesi zamanı heç kəs vəkilə sual vermir (bəzi hallarda, hakimdən başqa). Bu ona görə deyil ki, CPM-də bu məsələ ətraflı tənzimlənir. Bu ona görədir ki, cinayət prosesində prosesin gedişatı daha ətraflı tənzimlənir və vəkilə sualın verilməsi üçün məqam olmur. Eyni məntiq mülki prosesdə də tətbiq olunur.
Vəkil vs nümayəndə
Vəkilin məcbur olaraq etibarnamə əsasında “nümayəndə” olması təəssüf doğuran haldır. Yaxşı olardı bu məsələ barədə qanunvericilikdə dəyişiklik olardı. Bununla bağlı bir neçə məsələni deməyi zəruri hesab edirik.
Birinci: Əvvəla, vəkilə etibarnamənin verilməsi və etibarnamə əsasında çıxış etməsi onu vəkil statusundan məhrum etmir. Həmçinin bu hal MPM-in 104-cü maddəsinin məqsədinə zidd hərəkət etmək üçün əsas vermir.
İkinci: 104.4.5-ci maddənin müəyyən bir məqsədi vardır. Məqsəd vəkilə öz işini normal şəkildə icra etmək üçün şərait yaratmaqdır. Eyni ilə cinayət prosesində də belədir.
Üçüncü: Vəkilin müştərinin adından çıxış etməsi üçün etibarnamənin verilməsi özü qeyri-normal bir praktikadır. Vəkil zatən müştərini təmsil edir və bunu müqavilə əsasında edir. Vəkil həmçinin etik qaydalara riayət etməlidir (müqavilədən asılı olmayaraq). Ona görə də Vəkillər Kollegiyası vardır. Əgər vəkil nəsə düz etmirsə, müştəri vəkildə zərərin ödənilməsini və ya vəkilin intizam qaydasında cəzalandırılmasını tələb edə bilər. Dünyada da praktika belədir.
Dördüncü: Vəkilin nümayəndə olması MPM-in 68-ci və 69-cu maddələrdə olan boşluqlardan irəli gəlir. Vəkillər və vəkillik fəaliyyəti haqqında qanuna əsasən vəkil digər şəxsi təmsil edir (o cümlədən məhkəmələrdə təmsil edir) (baxın misal üçün, 4.III, 15-ci və 16-cı maddələr). Vəkilin digər hər hansı bir funksiyası yoxdur. Bunun üçün həmin qanuna əsasən yalnız müqavilə lazımdır – baxın Qanunun 5.III – IV maddələrinə. Müqavilə də vəkilin səlahiyyətlərinin həcmi yazılmalıdır. Müqavilə olduğu halda vəkil müştərinin adından istənilən hərəkəti edə bilməlidir. Əgər vəkil nəyisə düz etmirsə, o zaman vəkil müştərinin qarşısında məsuliyyət daşıyır.